Dobrica Ćosić - Koreni

Koreni su drugi roman Dobrice Ćosića. Objavljen je 1954. godine. Roman Koreni je tematski slojevit, moderan i po tematici koju obrađuje i po umetničkoj metodologiji kojom je građen. Tematski slojevi romana celovito predstavljaju srpsko selo u njegovom sporom preobraženju tokom 19. veka. U mnoštvu motiva i tema posebno se ističu sledeće: tradicionalno slobodarstvo srpskog seljaštva, izraženo u otvorenoj borbi protiv domaće despotije i apsolutizma; održavanje kultova srpske nacionalne mitologije konstituisane još u davna vremena; problem preranog gašenja porodičnog stabla; patrijarhalna despotija kako kult; evropeizacija srpskog intelektualca; raslojavanje srpskog sela; materinski nagon; psihologija suvišnog čoveka; problem identifikacije ličnosti; itd. Devetnaesti vek u životu kneževine srbije omeđen je na početku ustaničkom osvetom pobunjenika nad Osmanlijama, a na kraju tiranijom sopstvene državne vlasti nad nezadovoljnim narodom. Ćosić je pokazao kako svaka generacija , gradeći sopstveni život, plaća velike dugove onome što nasleđuje od predaka. U romanu Koreni prikazane su tri generacije srpskog društva: jednu čine Karađorđevi ustanici koji se kao ljudi ostvaruju u borbi protiv turaka i stvaranju sopstvenih poseda.

Druga generacija se socijalno raslojava i u tom se raslojavanju ističu bogati pojedinci sa jedne, i njihove sluge sa druge strane. Treću generaciju čime oni koji nastoje da na kraju 19. veka, pokrenu srpsko društvo iz mrtvila i apatije kao posledice obespravljenosti i depresije. Prvu generaciju predstavljaju Luka Došljak, njegova supruga Kata, njen prvi muž Vasilije, roditelji neobičnog starca Nikole i roditelji Steve Čađenovića. U drugoj generaciji ističu se Aćim Katić, Steva Čađenović, profesor Andra i starac Nikola. Predstavnici treće generacije su Aćimovi sinovi Vukašin i Đorđe, Đorđeva supruga Simka i njihov sluga Tola Dačić. Da bi umetnički realizovao ovako složenu društvenu, socijalnu, etičku i psihološku problematiku, Ćosić je zamislio desetak ljudskih karaktera koji u celini oslikavaju srpsko društvo 19. veka.

Novina Korena je, pre svega, u postupku i stilu. To je poetski psihološki roman, umnogostručene subjektivne perspektive, u kojem se dramatični sudari među ličnostima osvetljavajući iz više uglova, sa stanovišta svih aktera radnje.

Fabula je smeštena u kraj devetnaestog veka u jedno srpsko selo i prati živote Aćima Katića, jednog od radikalskih vođa tog vremena, i njegovih sinova Vukašina i Đorđa.

Vukašin je bio na školovanju nekoliko godina u Francukoj i početkom romana se vraća kući kod oca i brata mu Đorđa da bi im saopštio da se ženi ćerkom liberala Tošića, Aćimovog političkog neprijatelja. Aćim ga se odriče i preti da će ga izbrisati iz testamenta. Istovremeno, Đorđe i njegova supruga Smiljka imaju probleme, jer ni posle 15 godina braka nemaju dece. Đorđe se sve češće napija i u jednom od tih pijanstava izbacuje Smiljku iz kuće. Aćim je očajan zbog svađe sa sinom miljenikom Vukašinom, i što od besa, što od očaja rešava da pozove seljake iz svoga sela Prerova na bunu. Pijani vojnici uspevaju da bez velike muke uguše bunu, ubivši pritom petoricu seljaka.

Istovremeno, Smiljki na um pada spasonosna ideja: da zatrudni sa jednim od Đorđevih sluga. Ubrzo posle toga saznajemo da je Smiljka trudna, a Đorđe joj dopušta da se vrati kući, iako su i on i Aćim puni sumnji oko toga ko je otac deteta. Smiljka rađa sina i beba dobija ime Adam. Kako Adam raste, sve je viši i viši, a sve manje liči na oca Đorđa koji je izrazito nizak. Kada je Adamu bilo 5 godina, majka mu Smiljka se razboljeva i umire, a on jedva preživljava. Ovaj događaj konačno navodi Aćima i Đorđa da Adama prihvate kao svog.

Pitanja

1. Tragika porodice i tragika naroda

2. Aćim Katić kao seljacki vođa

3. Đorđe i Vukašin - nasljednici ili izdajnici

4. Simka - žena i majka

5. Rođenje Adama - novi početak ili kraj

Odgovori

1. Koreni su ogledalo sa dva lica; u jednom se oslikava Srbija 20. veka izjedena unutrašnjim previranjima, neslogom naroda i pohlepom političara. Drugo lice ogledala zadire u psihologiju jedne porodice kojoj uprkos materijalnom bogatstvu i prestižu prijeti raspad i gašenje loze.

2. Aćim Katić, seljački sin, gazda, domaćin i radikalski prvak ističe se u jednom planu kao vođa naroda, domišljat i sposoban, sa jasnim političkim ciljevima izgrađeni na tradiciji i jako tradicionalnom osjećaju. S druge strane, on je skrhan saznanjem da nemože da se uhvati u koštac sa problemima koje donosi novo vreme ali i sa porodičnim problemima, te preživljava niz poraza koje to još više oslabljuju.

3. Đorđe i Vukašin su dva lika koje veže zajedničko porjeklo ali ih mnogo više razdvaja. Vukašin predstavlja izdanak novog bremena novog doba i misli. Francuski đak se vraća u Srbiju koja još nije uspjela da se oslobodi turskog jarma i nasleđa koja posrće pod teretom neprosvećenosti i siromaštva. On stremi ka evropskom duhu ali se istovremeno budi Vukašin zadojen tradicionalnim i seljačkim, što dovodi do unutrašnje borbe, mučenja i preispitivanja. Đorđe je svojim poslovnim uspjesima, trgovinom i bogatstvom osigurao mjesto u društvu, ali ono je poput njegovog položaja u porodici na klimavim nogama, jer on nije u mogućnosti da ispuni osnovni zadatak - da obezbjedi sebi potomka i nastavi lozu Katića. Pritisnut sa jedne strane očevom naklonošću prema Vukašinu a s druge sopstvenim nedostatcima, što ga jos više unižava u sopstvenim očima, iako je moćnik i gazda u očima drugih. I Vukašin i Đorđe su izdanci Aćima Katića ali ne udovoljavaju negovim zeljama: prvi se priklanja očevim političkim protivnicima a drugi je žigosan jalovošću.

4. Simka je lik okarakterisan ljepotom, snagom i zdravljem što još više ističe Đorđevu jalovost. Ona je u potpunosti svjesna svog porjekla i svog položaja u kući Katića u koju je ušla iz siromašne nadničarske porodice. Iako je to protiv njenoj prirodi ona se predaje Toli Dačiću da bi očuvala sebe i porodicu.

5. Rođenje Adama poništava sve što je bilo prije trulo i loše u porodici - Simka se oslobađa mora i nesanica, Ačim mu posvećuje ostatak života a Đorđe dobija toliko željenog nasljednika. Adam je simbol prelaska iz starog vremena u novo, i što se tiče porodice i Srbije s početka 20. vijeka.

Kuda nas vode naši koreni - Svaki čovjek ima porjeklo koje na neki način određuje njegovu sudbinu ili bar dobar dio nje. Kod nas na Balkanu ta uloga porjekla je istaknuta kao nigdje drugdje u svijetu . Kakvo ti je prezime, odakle dolaziš, ko su ti bili djedovi često može da bude važnije od onoga šta si ti ustvari. Čovjek bez korjena je - nula bez prošlosti i budućnosti. Neminovno se, dakle, postavlja pitanje kakvi su to naši toliko važni korjeni koji nas kao aveti iz prošlosti progone na našem putu budućnosti. Ono što se može reći da su ti korjeni generacijama iznicali iz krvavog tla. Stalni ratovi, bune i ustanci, tlačenja od strane turskih osvajača kroz istoriju odnosila su naše (srpske) najbolje glave i najhrabrije duše. Kada sumiramo Srpskog naroda mi možemo samo zbunjeni da stanemo i upitamo se: kuda dalje? Čemu nas uči naša istorija i šta zahtjeva od nas? da li je to nemilosrdna osveta zbog ogromne nepravde i zla koje su vjekovima okomljavale na naše pretke? Trebamo skupiti horde ubica i krvoloka i zbrisati sa lica zemlje sve naše neprijatelje ili da i dalje budemo mirne ovce koje čekaju klanje.

Strast, unutrašnje previranje, duševni lomovi, bezizlaznost i očaj, a sa druge strane pogrešno kanalisana ljubav, koja spaja grešno i moralno zalutale, slične a toliko različite osobe, glavni su motivi "Korena" - prikaza svovremenog stradanja i porodične tragedije. Čim je prvi uzdah prostrujao njegovim plućima, čim je prvi plač, tek rođenog Aćima Katiča, prelomio tišinu prerovske noći, postalo je očigledno da će ovaj čovek proživeti sve, samo ne jedan običan život. Večito svestan da ne pripada tu, da je izdvojen, on kreće u svoju borbu, krvnički grabeći svaku životnu priliku. Provodi mladost kao polupismeni seljak, kubureći sa svim problemima koji su mučili njegove sugrađane, rešen da svojim sinovima obezbedi bolju budućnost. veće šanse za uspeh. Nad njim se konstantno nadvija senka Vasilija. On te teškobe ne može da se oslobodi do kraja životai ne uspeva da pobegne od kompleksa koji samostalno stvara. Upravo zbog toga, svi budući događaji u porodici Katić bivaju, moglo bi se reći i ukleti, jer Aćim, kao da baca nevidljivu koprenu nesreće i prokletstva, naravno nesvesno.

Međutim, njegov životni san se stravičnom brzinom ruši Vukašinovom izdajom, ali i zbog Đorđeve neplodnosti. Aćim postaje izgubljen čovek, čovek koji, na prvi pogled, ne pronalazi drugi motiv za život. Svi njegovi pokušaji da stvori istinske korene na tom tlu bivaju destruktivni, a sam Aćim moralno otuđen. Spoljašnji uticaji deluiju na njegovu psihu; on dozivljava emotivni slom, skroz se ograđuje od ostalih članova. Upravo zato, porodična drama postaje uzrok stradanja pojedinca, u ovom slučaju Aćima Katića.

Njegovi principi su jači od ljubavi. Prkos je stavljen na prvo mesto, karakter i odstupanje od moralnih načela ne ustupaju tron emocijama. Tragika i jeste u tome. Ovde je to poistovećeno sa biblijskim grehom, iako je Aćim nevernik koji beži od religije ali istovremeno i pronalazi spas u njoj. Moral je zamisao. Više je greha učinjeno zbog sprečavanaja greha nego zbog njega samog. Ipak, najveću boljku Aćimu zadaje nemogućnost imanja naslednika. Od te zamisli ne može da pobegne, ona ga konstantno proganja, obuzima mu razum. On u nasledniku vidi svoje spasenje i beg od prošlosti, dokaz da postoji. Želi svoju krv koja će poteći zemljom, želi da sa samopouzdanjem pogleda u oči sve one koji su ga krišom nazivali "sin Luke Došljaka". Zato u Adamu vidi pretnju, završetak sebe, jer on ne proizilazi iz njegovog mesa.

Stradanje doživljava i na političkom planu, biva izdat i od samog lidera stranke. Shavata da mu više ništa i nije preostalo. Svestan je da gubi poreverenje, da je izgubljen, emotivno iscrpljen iako nikad nije javno pokazivao osećanja, već se zatvarao pred svakom naznakom emocije. Ne pokušava da spase sebe, kao ni ostale članove porodice, ali on to čini, jer misli da tako treba i da će, ako postupi drugačije, izdati sve ono što je gradio celog veka. Aćim je jedna izuzetno komplikovana ličnost, koja se ne može perom iskazati. Sva njegova unutrašnja trvenja proističu iz velikog straha. Upravo zato i nismo u stanju da shvatimo svu njegovu žrtvu.

Lična tragedija Ačima Katića - Svi smo mi nosioci različitih drama, svaki čovek je žrtva unutrašnjih bura i lomova. Večiti smo borci sa svetom, sa samim sobom, svojim osećanjima, načelima i moranjima. Stalno smo primorani da biramo između osećanja i straha da budemo slabi i stavljeni u rascep između principa i sigurnosti u svoju, možda nepostojeću snagu. Mislim da je Aćim upravo taj stalni borac i žrtva svojih principa, jer je birao sebe, a ne sina, birao je moć i snagu a ne ljubav. Njegov odnos prema sinovima i krajnji ishod tih situacija su odličje njegove drame. Nije ih cenio kao individue, hteo je da im nametne lične stavove, bio je neka vrsta tiranina. Naišao je na otpor i ostao slomljen od najbližih. Voleo je ih je na jedan sebičan način, dok su bili dobri za njega. Kako sam Vukašin kaže, tretirao ih je kao vašarske konje i voleo samo dok su bili najbrži u selu. Nesumnjivo da ih je on voleo, ali ipak na pogrešan način ljubavi. To za mnoge i nije prava ljubav, već sebičluk, izraženi kompleks vladara i stav da je jedino njegov put pravi i da taj put moraju slediti i njegovi sinovi.

Svi koreni njegove drame leže u osećaju nepripadnosti porodici Katić. Sebe je smatroa uljezom, osećao je večito nižim i bezvrednijim i to želi da nadoknadi kroz vrline sinova. Hteo je da se hvali njima, da mu služe za ponos. Tu je i strah za održanje loze Katića. On želi da oni nastave da žive u još većoj snazi i svežini potomaka, pa zato i Đorđu bira Simku, oličenje plodnosti i lepote. Ali, tu ga očekuje krah, slom kroz poraz svog sina da se ostvari kao otac i podari potomke Katićima, i time obezbedi sigurnost porodici. Ipak, kad dobije unuka, iako u dubini duše zna da on nije Katić, vraća mu se, uzda se u njega, hvatajući se za slamku spasa kao davljenik jer ni on nije Katić, baš kao ni Adam.

Njegova surovost ogleda se i kroz mlađeg sina Vukašina, jer želi da mu nametne političke stavove i profesiju, ali i tu doživljava neuspeh. Nije očekivao da će se Vukašin razvijati i da će izgraditi isopstveni put kroz život. Iako Aćimova velika slabost, mlađi sin, nije uspeo da pokoleba surove principe svoga oca koji ga dozivotno odbacuje od sebe, glas pogrešnih načela života, prenebregivo je glas srca i Aćim će večno patiti. On odbacuje i svoje unuke, Vukašinovu decu, jer ne oseća nikakvu bliskost sa njima, ne oseća u njima ljubav prema zemlji, ukorenjenost u porodici Katić. Oni su mu daleki, pa bira Adama, iako on po krvi nije njegov.

Tu je i neizbežni odnos sa Prerovcima. Aćim želi da im nametne svoju volju, ali i ostaje uz njih kad biva zarobljen. Prisutna je njegova želja za političkom dominacijom koju želi da ostvari po svaku cenu, pa čak i gazeći preko leševa. Da li je Aćim Katić zaista toliko surov kao što govore njegovi postupci i da li je tiranin prema porodici i drugim lljudima, ili je samo žrtva svojim načela? Mislim da je njegovo srce ostalo puno ljubavi koju nije znao da pokaže, ljubavi koje se plaši i za koju je mislio da ne može da pruzi sigurnost.

________________________________

Dobrica Ćosić je rođen 29. decembra 1921. godine u selu Velika Drenova kod Trstenika. Školovao se u srednjoj Poljoprivrednoj školi u Bukovu kod Negotina ali je prekinuo školovanje za vreme Drugog svetskog rata i kasnije završio Višu političku školu "Đuro Đaković". Bio je partijski komesar u resavskom odredu, ratni urednik lista Mladi borac, član Pokrajinskog komiteta SKOJ - a za Srbiju i član AGITROP - a CK KP Srbije. Republički i savezni poslanik bio je 12 godina. Jedan je od retkih koji su se javno usprotivili političkoj likvidaciji Aleksandra Rankovića. U domaću i svetsku književnost ulazi 1951. godine sa svojim prvim delom Daleko je sunce. Godine 1968. otvara pitanje Kosova čime izaziva pozornost članova iz CK. Postao je jedan od najpoznatijih opozicionara Josipu Brozu Titu posle razmimoilaženja sa njim. Od 1951. godine slobodan je umetnik. Godine 1971. postaje član SANU. U junu 1992. godine odlukom Savezne skupštine postaje prvi predsednik SRJ. Smenjen je godinu dana kasnije tajnim glasanjem oba veća Saveznog parlamenta posle sukoba sa Slobodanom Miloševićem.

Ćosić je svoju borbu protiv komunizma nastavio i posle smenjivanja sa mesta Predsednika SRJ. Bio je jedan od retkih akademika koji su se osmelili da govore na protestnim skupovima 1996 - 1997 na poziv Zorana Đinđića, tadašnjeg gradonačelnika Beograda.

Godine 2000. Dobrica je ušao u Narodnom pokretu Otpor, ali je kasnije izjavio da to ne bi učinio da je znao da je Otpor finansiran iz inostranstva. Dobrica Ćosić je bio prvi srpski intelektualac koji je otvoreno predložio podelu Kosova i Metohije još 1990 - ih. Tokom svog mandata Zoran Đinđić je ovaj predlog prihvatio i pokrenuo inicijativu koja je presečena u korenu njegovim ubistvom. Dobrica Ćosić se u svojoj knjizi Kosovo (2004) bavi ovom temom. U maju 2006. godine, jedan od najpoznatijih svetskih intelektualaca. Noam Čomski je otvoreno podržao ovaj predlog, nazvavši ga "najboljim mogućim".

Dobrica Ćosić je započeo svoj književni rad romanom Daleko je sunce 1951. godine, u kome evocira svoje ratničko iskustvo iz Narodnooslobodilačke borbe i slika moralnu i psihološku krizu ličnosti u uslovima rata. Dok je ovaj roman za sadržinu imao najsvežije događaje nacionalne istorije, drugi roman Koreni koji je objavljen 1954 godine uzima građu iz stvarnosti Srbije s kraja 19. veka. To je slika raskola u jednoj patrijarhalnoj porodici, ali i raskola u narodu. Ovde je Ćosić pažljivom psihološkom analizom razotkrio mentalitet srbijanskog sela, uočio začetke i uzroke političkih previranja, predočio nekoliko upečatljivih karaktera.

Romanom Deobe 1961. godine Ćosić se ponovo vraća Drugom svetskom ratu. Središnja tema je deoba u narodu, deoba na partizane i četnike i posledice ove podele. Sa književnoumetničkog stanovišta, ovaj roman donosi niz novina, osobenu kompoziciju, dominaciju unutrašnjeg monologa, otkrivanje umetničkog funkcionisanja poliloga kao sredstva za ispoljavanje mase kao književnog junaka, unošenje dokumentarnog materijala, stilsku raznovrsnost i izuzetno slojevitu leksiku.

Posle kratkog izleta u eksperiment sa antiromanom Bajka iz 1966. godine, Ćosić se vraća epskoj temi i piše istorijski roman Vreme smrti koji je objavljivan od 1972. do 1979. godine u četiri knjige. To je roman o Prvom svetskom ratu, široka freska vremena, događaja i ljudskih sudbina. Nastavljajući priču o pojedincima iz porodice Katića iz sela Prerova, započetu u romanu Koreni, Ćosić ispisuje sagu ne samo o porodici Katić nego i o Srbiji koja je doživela golgotu. Trilogijom Vreme zla (Vernik 1984. Grešnik 1985. i Otpadnik 1986.), koja se može odrediti kao politički roman, Ćosić nastavlja priču o pojedincima iz iste porodice, ali i o ličnostima koje su započele svoj romanski život u Vremenu smrti. Tako je Vremenom smrti i Vremenom zla popunjena praznina između romana Koreni i romana Deobe i ostvarena kontinuirana istorija o Srbiji, Prerovu i dvema prerovskim porodicama. Romanom Vreme vlasti nastavlja se istorija započeta romanom Koreni.